Ülkemizde
zaman zaman Lozan ve Montrö sözleşmeleri tartışmaya açılmakta, bu sözleşmeler
üzerinden değerlendirmeler yapılmaktadır. Fakat bu konularda çok fazla bilgi
kirliliği yaşanmaktadır. Geçenlerde 104 emekli amiralin Montrö
sözleşmesine dayanarak yayınladıkları bildirinin ardından, sözleşme tekrar gündeme
geldi. Yazımızda sözleşme ile ilgili genel bilgi, uluslararası andlaşmalar ile
ilgili genel bilgiler verdikten sonra sözleşmenin nasıl iptal edilebileceği
konusunda açıklamalar bulunmaktadır. Son kısımda sözleşmenin künyesi ve
sözleşmenin asıl metni Fransızca olduğu için latinize edilmiş Resmi Gazetede
yayınlaşmış ilk hali bulunmaktadır.
Genel Bilgi
Lozan
Konferansı’nda imzalanan (1923) ek sözleşmeye göre İstanbul ve Çanakkale
boğazları civarıyla Marmara denizindeki adalar askerden arındırılmıştı.
Boğazlar’ın güvenliği Cem‘iyyet-i Akvâm’a (Milletler Cemiyeti) bırakılırken
geçişleri düzenlemek amacıyla milletlerarası bir komisyon kurulmuştu.
İtalya’nın
Doğu Akdeniz ve Balkanlar üzerindeki emellerinden çekinen ve Boğazlar’ın
savunmasız kalmasından kaygı duyan Türkiye Cumhuriyeti, Boğazlar’ın askerden
arındırılması hükümlerini kaldırmak için teşebbüse geçti.
İtalya
Habeşistan’ı işgal edip Almanya, Versailles Barış Antlaşması’na aykırı olarak
Ren bölgesini askerîleştirince Türkiye de Lozan Konferansı’na katılan
devletlere özdeş bir nota verdi (11 Nisan 1936). Avrupa’daki buhranların 1923
tarihli Boğazlar Sözleşmesi ile Boğazlar’ın güvenliği için verilmiş olan
kolektif garantiyi artık işlemez hale getirdiğini belirterek kendi güvenliği,
savunması ve egemenlik haklarının korunması bakımından bu statünün değiştirilip
Boğazlar’ın askerîleştirilmesini istedi.
Antlaşmaların
hiçe sayıldığı veya kuvvet zoruyla değiştirildiği bir sırada Türkiye’nin bu
barışçı ve samimi davranışı olumlu karşılandı. İtalya hariç Fransa ve diğer
devletler Türkiye’nin isteğini kabul etti. 1923 tarihli Boğazlar Sözleşmesi’ni
değiştirecek konferans İsviçre’nin Montrö (Montreux) şehrinde toplandı (22
Haziran 1936). Türkiye’yi Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras başkanlığında bir
heyetin temsil ettiği konferans Montrö Sözleşmesi adını alan yeni Boğazlar
Sözleşmesi’yle sona erdi (20 Temmuz 1936). Türkiye, İngiltere, Fransa,
Sovyetler Birliği, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya
arasında imzalanan sözleşmeyi daha sonra İtalya da imzaladı (2 Mayıs 1938).
Boğazlar rejimi hakkında
Montreux'de 20 Temmuz 1936 tarihinde imza edilen mukavelenamenin giriş
kısmından bir kesit:
Haşmetli Bulgarlar Kiralı, Fransa
Cumhuriyeti Reisi, Haşmetli Büyük Britanya, İrlanda ve Denizaşırı Britanya
Ülkeleri Kiralı ve Hindistan İmparatoru, Haşmetli Etenler Kiralı, Haşmetli
Japonya İmparatoru, Haşmetli Romanya Kiralı, Türkiye Cumhuriyeti Reisi,
Sovyetik Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği Merkezî icra Komitesi ve Haşmetli;
Yugoslavya Kiralı
Boğazlar umumî tabiri altında ifade edilen
Çanakkale Boğazı, Marmara denizi ve Karadeniz Boğazından geçişi ve seyrisefaini
Lozanda 24 temmuz 1923 tarihinde imza edilmiş olan sulh muahedenamesinin 23
üncü maddesile tesbit edilen prensibi, Türkiyenin emniyeti ve Karadeniz
sahildarı Devletlerin Karadenizdeki emniyeti çerçevesi dahilinde, koruyacak
tarzda tanzim etmek arzusile mütehassis olarak; işbu mukavelenameyi 24 temmuz
1923 tarihinde Lozanda imza edilmiş olan mukavelenamenin yerine ikameye karar
vermişlerdir…
Montrö
Boğazlar Sözleşmesi yirmi dokuz maddeden oluşmaktadır.
 |
| Dönemin en önemli gazetelerinden CHP'ye yakınlığı ile bilinen Ulus'un gözünden Montrö Boğazlar Sözleşmesi 21 Temmuz 1936 - ULUS GAZETESİ |
Uluslararası Andlaşma Nedir?
Uluslararası andlaşma, ister tek
bir belgede, isterse iki veya daha fazla ilgili belgede yer alsın ve (kendine)
mahsus ismi ne olursa olsun, Devletler arasında yazılı şekilde akdedilmiş ve
milletlerarası hukuka tabi olan milletlerarası anlaşma (mutabakat) demektir(VAHS m.2/1-a).
Uluslararası Andlaşmalar Nasıl Sona Erer?
Dünyada, uluslararası andlaşmalar
Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi hükümlerine göre nizam edilmektedir.
23 Mayıs 1969 tarihinde
Viyana’da imzalanan Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi(VAHS), 27 Ocak 1980’de
yürürlüğe girmiştir. Sözleşme’ye günümüzde 116 devlet taraftır; Türkiye ise
Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi’ne taraf olmamıştır. Ancak Sözleşme’nin
örf ve adet hukuku kurallarını saptayan hükümleri halen örf ve adet hukuku
kuralı olma vasfı taşımaktadır.
Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesine
göre uluslararası andlaşmalar; tarafların rızası, andlaşmanın hükümlerinin
elvermesi, tarafların aynı konuda yeni bir andlaşma yapmaları(bu durumda önceki
andlaşma zımnen sona erer), andlaşmaların ağır ihlali, sonraki
imkansızlık, andlaşmaların yapıldığı şartlarda köklü değişiklik olması ve diğer
sebeplerle sona erdirilebilir(VAHS m.56-63).
Montrö Boğazlar Sözleşmesi Nasıl Sona Erer?
Sözleşmenin 28. Maddesinde, sözleşmenin
ne kadar süre ile geçerli olacağı, hangi şartlarda sona ereceği ve sona ermesi
halinde sürecin nasıl işleyeceği anlatılmaktadır.
Madde 28
- İşbu mukavelename mevkii mer'iyete girdiği tarihten itibaren yirmi sene müddetle mer'i olacaktır. Yani, İşbu Sözleşmenin süresi, yürürlüğe giriş tarihinden başlayarak, yirmi yıl olacaktır.
- Bununla beraber işbu mukavelenamenin 1 inci maddesinde teyid edilen geçiş ve seyrisefain serbestisi prensibinin müddeti namahduddur. Yani, Bununla birlikte, işbu Sözleşmenin 1. maddesinde doğrulanan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü ilkesinin sonsuz bir süresi olacaktır.
- Mezkûr yirmi senelik müddetin inkızasından iki sene evvel, hiç bir Yüksek Âkid Taraf, Fransa Hükümetine fesih ihbarnamesi vermemiş ise, işbu mukavelename, bir fesih ihbarnamesi gönderilmesinden itibaren iki sene geçinciye kadar muteber kalacaktır. Bu ihbarname Fransa Hükümeti tarafından Yüksek Âkid Taraflara tebliğ edilecektir. Yani, Sözü edilen yirmi yıllık sürenin bitiminden iki yıl önce, hiçbir Bağıtlı Yüksek Taraf, Fransız Hükümetine Sözleşmeyi sona erdirme ön-bildirimi vermemişse, işbu Sözleşme, bir sona erdirme ön-bildirimin gönderilmesinden başlayarak, iki yıl geçinceye kadar yürürlükte kalacaktır. Bu ön-bildirim, Fransız Hükümetince, Bağıtlı Yüksek Taraflara iletilecektir.
- İşbu mukavelename, bu madde ahkâmı mucibince feshedildiği takdirde Yüksek Âkid taraflar yeni bir mukavelenamenin ahkâmını tesbit etmek üzere kendilerini bir konferansta temsil ettirmek hususunda mutabıktırlar. Yani, İşbu Sözleşme, işbu madde hükümlerine uygun olarak sona erdirilmiş olursa, Bağıtlı Yüksek Taraflar, yeni bir Sözleşmenin hükümlerini saptamak üzere kendilerini bir konferansça temsil ettirmeği kabul etmektedirler.
28. maddenin 2. fıkrasında, 1. Maddede yazılı serbestinin süresiz olarak geçerli olduğu kararlaştırılmıştır.
Madde 1
Yüksek Âkid Taraflar Boğazlarda denizden geçiş ve
seyrisefain serbestisi prensibini kabul ve teyid ederler, Yani, Bağıtlı Yüksek Taraflar, Boğazlar'da denizden geçiş ve
gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü ilkesini kabul ederler ve doğrularlar.
Sözleşmenin 1. maddesine göre
her ihtimalde; Boğazlar'da denizden geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım)
özgürlüğü ilkesini kabul edilmiştir. Sözleşmeye göre bu özgürlük kısıtlanamaz.
Değerlendirme yapılırken bu hususun gözden kaçırılmaması gerekir.
20 senelik süre aşılmış olduğundan, sözleşme uzama dönemi içerisindedir. Md 1 deki istisna hariç, sözleşme bir nevi belirsiz süreli sözleşmeye dönmüştür. Fesih ihbarnamesi her zaman gönderilebilir. 2 sene içerisinde sonuç doğurur.
Yukarıdaki madde hükümleri dikkate alındığında, sözleşmenin 1. Maddesinde yer alan serbesti haricindeki diğer hükümler Fransa Hükümetine fesih ihbarnamesi gönderimini müteakip 2 sene sonunda sona erer. Ve taraflar yeni bir konferans düzenlenerek, boğazlar konusunda yeni bir sözleşme imza altına almalıdır. Bu fesih ihbarnamesi sözleşmeyi tamamıyla sona erdirmeyip, yeni bir konferanssın düzenlenmesi şartına bağlanmıştır. Kısaca sözleşmeyi kafamıza göre iptal etmemiz mümkün gözükmemektedir.
Taraflar birlikte sözleşmenin
sona erdirilmesini kararlaştırabilirler(VAHS m.70). Fakat olayımızda bu ihtimalde mümkün
gözükmemektedir.
Yazımız, Boğazlar Rejimi Hakkında Mukavelename (Montreux
(Montrö), 20.07.1936) yani Montrö
Boğazlar Sözleşmesinin hükümleri mucibince değerlendirilmiş olup, diğer şartlar
çerçevesinde bir değerlendirme yapılmamıştır. Zira sözleşmenin sona ermesi yani
feshi halinin veyahut tadili(sözleşme hükümlerinin değiştirilmesi, ekleme ve
çıkartma yapılması, güncelleştirilmesi), sözleşmenin hükümlerine göre yapılması
kısa vadede en uygun olanı olarak gözükmektedir. Sözleşme hükümlerine aykırı
şekilde sözleşmenin fesih edilmesi ihtimalinde, uluslararası diplomatik konjonktürü
nasıl etkileyeceği hususu ise iyice değerlendirilmelidir.
Montrö
Boğazlar Sözleşmesinin Künyesi:
Boğazlar
Rejimi Hakkında Mukavelename (Montreux (Montrö), 20.07.1936)
Türü: Çok Taraflı
Tipi: Mukavelename
Konuları: Türk Boğazları
Yürürlülüğe Giriş Tarihi: 09.11.1936 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Diğer Bilgiler: *173 LoNTS, 213.Reg.No.4015-15 LT, 42
Uygun Bulma Kanunu
Sayısı: 3056
Resmi Gazete Tarihi: 05.08.1936
Resmi Gazete Sayısı: 3374
Düstur Kaydı: III (17) 665
Onaylama Kararnamesi
Resmi Gazete Tarihi: 08.05.1936
Resmi Gazete Sayısı: 3374
Düstur Kaydı: III (17) 665
Montrö Boğazlar Sözleşmesi Maddeleri Nelerdir?
Boğazlar rejimi hakkında Montreux'de 20 temmuz 1936
tarihinde imza edilen mukavelename’nin Resmi Gazetede yayınlanmış metni için tıklayınız:
